اعتیاد به نیکوتین و عوارض مصرف نیکوتین

نیکوتین، ماده‌ ای که در دل گیاه تنباکو نهفته است، نه تنها به دلیل خواص اعتیادآور خود شناخته شده، بلکه به خاطر تاثیرات مخرب و گسترده‌ای که بر سلامت انسان می‌گذارد، همواره مورد توجه و بحث بوده است و این ترکیب آلی نیتروژن‌دار، محرکی قوی برای سیستم عصبی بوده و مصرف آن می‌تواند به وابستگی شدیدی منجر شود.

• دسته بندی: سبک زندگی
• تاریخ انتشار: 1404/05/14
• زمان مطالعه: 10 دقیقه

نیکوتین، ماده‌ ای که در دل گیاه تنباکو نهفته است، نه تنها به دلیل خواص اعتیادآور خود شناخته شده، بلکه به خاطر تاثیرات مخرب و گسترده‌ای که بر سلامت انسان می‌گذارد، همواره مورد توجه و بحث بوده است و این ترکیب آلی نیتروژن‌دار، محرکی قوی برای سیستم عصبی بوده و مصرف آن می‌تواند به وابستگی شدیدی منجر شود.

از قدیم، بشر با محصولات حاوی نیکوتین، از جمله سیگار، پیپ و قلیان، آشنا بوده و امروزه اشکال جدیدتری مانند سیگارهای الکترونیکی نیز به این مجموعه اضافه شده‌اند.

نیکوتین چیست؟

این ماده آلی به طور طبیعی در گیاه تنباکو به میزان زیادی یافت می‌شود و در مقادیر کمتر در برخی گیاهان دیگر خانواده سولاناسه (مانند گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، بادمجان و فلفل سبز) نیز وجود دارد. این ماده به سرعت پس از مصرف، از طریق ریه‌ ها (در صورت استعمال دخانیات) یا غشاهای مخاطی (مانند آدامس‌های نیکوتین)، جذب جریان خون شده و به مغز می‌رسد. در مغز، این ماده به گیرنده‌های استیل‌کولین نیکوتینیک متصل شده و باعث آزادسازی انتقال‌دهنده‌های عصبی مختلفی از جمله دوپامین می‌شود.

مکانیسم اثر نیکوتین

آزادسازی دوپامین توسط نیکوتین در سیستم پاداش مغز، حس لذت، آرامش و افزایش موقتی تمرکز را در فرد ایجاد می‌کند. این احساسات مثبت موقتی هستند و به سرعت از بین می‌روند و جای خود را به خمودگی و خستگی می‌دهند. همین چرخه باعث می‌شود فرد برای تکرار این حس لذت، به مصرف مجدد این ماده روی آورد.

این تکرار مداوم منجر به تغییرات شیمیایی در مغز شده که در نهایت به وابستگی جسمی و روانی شدید یا همان اعتیاد منجر می‌گردد. توانایی نیکوتین در ایجاد اعتیاد، یکی از قوی‌ترین ویژگی‌های آن است که ترک آن را بسیار دشوار می‌سازد.

نشانه های اعتیاد به نیکوتین

وقتی هوس فیزیکی ماده مخدر را احساس می‌کنید، احتمالا احساس عصبانیت، اضطراب و بی‌قراری خواهید کرد. همچنین ممکن است در گلو یا معده خود احساس گرفتگی کنید. هوس‌ها می‌توانند به صورت موج‌های شدید ظاهر شوند، گاهی اوقات خفیف و سپس قوی‌تر می‌شوند.

شایع‌ترین علائم اختلال مصرف دخانیات عبارتند از:

• هوس و احساس نیاز به نیکوتین برای عملکرد

• احساس غم، اضطراب یا تحریک‌پذیری

• علائم ترک مانند بی‌قراری و مشکل در خواب

• نیاز به مقادیر بیشتر مواد مخدر برای احساس رضایت

• استفاده از نیکوتین با وجود آگاهی از خطرات سلامتی

• تمایل به ترک نیکوتین اما عدم توانایی

عوارض گسترده نیکوتین بر سلامت بدن

• افزایش فشار خون و ضربان قلب

استفاده از ماده مخدر با تحریک سیستم عصبی سمپاتیک، باعث افزایش ناگهانی ضربان قلب و فشار خون می‌شود. این تغییرات موقتی می‌توانند در طول زمان به آسیب‌های جدی قلبی-عروقی منجر شوند. مصرف مزمن نیکوتین ریسک ابتلا به پرفشاری خون مزمن را به شدت افزایش می‌دهد.

• تنگی عروق و تصلب شرایین

مصرف مواد موجب تنگی عروق خونی می‌شود و می‌تواند به دیواره‌های داخلی شریان‌ها آسیب برساند. این آسیب‌ها بستر را برای تجمع پلاک‌ های چربی فراهم کرده و منجر به تصلب شرایین (سخت شدن و باریک شدن شریان‌ها) می‌شوند. تصلب شرایین، خود عامل اصلی بیماری‌های قلبی عروقی، سکته قلبی و سکته مغزی است.

• تغییرات در عملکرد مغز و اعتیاد

این ترکیب آلی نیتروژن دار با تأثیر بر آزادسازی دوپامین، تغییراتی در سیستم پاداش مغز ایجاد می‌کند که به اعتیاد منجر می‌شود. این تغییرات می‌توانند بر خودکنترلی، مدیریت استرس و توانایی یادگیری تأثیر بگذارند.

• اختلالات روانی و شناختی

مصرف نیکوتین می‌تواند باعث اختلال در تمرکز، سرگیجه، سردرد، اضطراب و افسردگی شود. در بلندمدت، برخی مطالعات ارتباط بین مصرف نیکوتین و تشدید خطر ابتلا به بیماری‌هایی مانند آلزایمر را نیز نشان داده‌اند، اگرچه این ارتباط نیاز به تحقیقات بیشتری دارد.

• تأثیرات بر سیستم تنفسی

این ماده، به ویژه هنگامی که از طریق محصولات دخانی مصرف می‌شود، می‌تواند باعث تحریک و التهاب در مجاری تنفسی شود. این امر به افزایش خطر بیماری‌های ریوی مانند برونشیت مزمن و تشدید آسم منجر می‌شود. علاوه بر این، نیکوتین به عنوان یک عامل اصلی در بروز سرطان ریه شناخته شده است؛ به طوری که حدود 87 درصد از موارد سرطان ریه به مصرف دخانیات و نیکوتین نسبت داده می‌شود.

• سیستم گوارش

می‌تواند منجر به مشکلات گوارشی مانند یبوست، زخم معده و سوزش سردل شود. این ماده با تأثیر بر حرکت روده و افزایش ترشح اسید معده، به بروز این مشکلات کمک می‌کند.

• سیستم ایمنی

مصرف گیاه تنباکو باعث ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن شده  و بدن را در برابر عفونت‌ها و بیماری‌ها آسیب‌پذیرتر می‌سازد. همچنین، می‌تواند بر سلامت کبد تأثیر منفی گذاشته و عملکرد آن را مختل کند.

• سرطان‌زایی

علاوه بر سرطان ریه، نیکوتین خطر ابتلا به انواع دیگر سرطان‌ها از جمله سرطان دهان، گلو، حنجره، مری، پانکراس، کبد، کلیه، مثانه و سینه را نیز افزایش می‌دهد. این تأثیرات به دلیل خواص سرطان‌زایی مستقیم نیکوتین و همچنین نقش آن در تسهیل جذب سایر مواد سرطان‌زا در محصولات دخانی است.

• تأثیر بر بارداری

مصرف نیکوتین در دوران بارداری خطرات جدی برای مادر و جنین دارد. این خطرات شامل افزایش احتمال سقط جنین، زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد، نقایص مادرزادی و مشکلات رشدی در کودک می‌شوند. نیکوتین به راحتی از جفت عبور کرده و به جنین می‌رسد و بر رشد طبیعی او تأثیر منفی می‌گذارد.

روش های درمان وابستگی به نیکوتین

روش های رفتاری:

پزشک ممکن است رفتاردرمانی را در کنار دارو توصیه کند:

درمان شناختی رفتاری (CBT): با یادگیری CBT، می‌توانید محرک‌ها – چیزهایی که شما را مجبور به مصرف نیکوتین می‌کنند – و استراتژی‌های مقابله‌ای مؤثر را شناسایی کنید. CBT به شما می‌آموزد که چگونه از نیاز روانی به نیکوتین اجتناب کنید.

مصاحبه انگیزشی (MI): این سبک درمانی به شما کمک می‌کند تا احساسات متناقض خود را در مورد مصرف نیکوتین برطرف کنید و انگیزه شما را برای ترک افزایش می‌دهد. این روش خوش‌بینی، خودکارآمدی و توانایی سازگاری با تغییر را ارتقا می‌دهد.

ذهن آگاهی: با این تکنیک، به درون خود رجوع می‌کنید تا یاد بگیرید چگونه احساسات منفی و هوس‌ها را بدون روی آوردن به نیکوتین تحمل کنید.

پشتیبانی تلفنی و خطوط ترک: اگر می‌خواهید مصرف مواد را ترک کنید، به دنبال گروه‌های پشتیبانی تلفنی یا حضوری و مشاوران باشید.

داروهای مناسب:

داروهای موجود برای وابستگی به نیکوتین عبارتند از:

درمان جایگزینی نیکوتین (NRT): این داروهای بدون نسخه (OTC) به تحریک گیرنده‌های مغز شما که به این ماده پاسخ می‌دهند، کمک می‌کنند. این داروها شامل برچسب‌های پوستی (روی پوست) و همچنین آدامس‌ها و قرص‌های مکیدنی هستند. همچنین می‌توانید با پزشک خود در مورد اسپری‌های بینی و استنشاقی‌های تجویزی صحبت کنید.

بوپروپیون: این داروی تجویزی به اندازه NRT مؤثر است. جذب نوراپی نفرین و دوپامین را در مغز شما کاهش می‌دهد. بوپروپیون در ابتدا به عنوان یک داروی ضد افسردگی تولید شد.

وارنیکلین: این دارو با تحریک گیرنده نیکوتین آلفا-۴ بتا-۲ در مغز شما، هوس این ماده را کاهش می‌دهد. برخی مطالعات نشان داده‌اند که این دارو از NRTها و بوپروپیون مؤثرتر است.

سایر داروهای ضد افسردگی:  که داروهای ضد افسردگی مانند نورتریپتیلین ممکن است به ترک وابستگی به ماده های مخدر کمک کنند. استفاده از تمامی داروها زیر نظر و تشخیص پزشک صورت می گیرد.

ترک نیکوتین

هنگام ترک نیکوتین، بدن به دلیل قطع منبع دوپامین و سایر تأثیرات شیمیایی، علائم محرومیت را تجربه می‌کند. این علائم می‌توانند شامل تحریک‌پذیری، اضطراب، مشکل در تمرکز، مشکلات خواب، سردرد، سرگیجه و میل شدید به این ماده باشند. شدت این علائم در افراد مختلف متفاوت است و می‌تواند از چند روز تا چند هفته طول بکشد.

وقتی که دیگر به بدنتان ماده مخدر نمی‌دهید، دچار علائم ترک آن می‌شوید. اگرچه علائم ترک اعتیاد به این ماده از فردی به فرد دیگر متفاوت است، اما رایج‌ترین آنها عبارتند از:

• علائم فیزیکی ترک

• گرفتگی قفسه سینه

• مشکل در خواب

• سرگیجه

• نفخ، یبوست یا اسهال

• سردرد

• افزایش گرسنگی و افزایش وزن

• آبریزش بینی، سرفه، خشکی دهان و سوزش گلو

• حالت تهوع

• علائم روانی/عاطفی ترک

• احساس ناراحتی، اضطراب، آشفتگی یا عصبانیت

• احساس فرسودگی، خستگی یا بی‌تفاوتی

• مشکل در تمرکز

• غم یا افسردگی

علائم ترک نیکوتین چه زمانی شروع می شود؟

علائم ترک این ماده مخدر معمولا چند ساعت پس از آخرین دوز شروع می‌شوند. این علائم در روز دوم یا سوم پس از ترک سیگار شدیدتر خواهند بود. اگر نگران ترک نیکوتین هستید، با پزشک خود صحبت کنید. آنها با شما همکاری خواهند کرد تا یک درمان یا ترکیبی از درمان‌ها را برای کمک به مدیریت ترک پیدا کنند. درمان اغلب شامل ترکیبی از دارو و روان‌درمانی است.

روش درمان وابستگی به نیکوتین

برای درمان وابستگی به نیکوتین نیازی به درمان ندارید، اما کسانی که تحت درمان قرار می‌گیرند اغلب موفق‌ تر هستند. درمان‌ های ترک سیگار وجود دارد که به طور مؤثر وابستگی به نیکوتین را درمان می‌کند و به کاهش علائم ترک کمک می‌کند. درمان‌ها شامل داروهایی است که توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده تأیید شده‌اند و درمان‌های رفتاری.

کسانی که از ترکیبی از درمان‌های رفتاری و دارویی استفاده می‌کنند، در ترک نیکو تین نسبت به کسانی که فقط از یک درمان استفاده می‌کنند یا اصلاً از هیچ درمانی استفاده نمی‌کنند، موفقیت بیشتری دارند.

درمان‌ها عبارتند از:

• درمان جایگزینی نیکوتین (NRT).

• داروهای تجویزی برای ترک نیکو تین.

• درمان‌های رفتاری مانند ذهن آگاهی و مصاحبه انگیزشی (MI).

عوارض جانبی درمان نیکوتین

ممکن است برخی از عوارض جانبی داروهای مورد استفاده برای درمان وابستگی به نیکوتین را تجربه کنید.

عوارض جانبی چسب‌های NRT شامل موارد زیر است:

• سرگیجه.

• ضربان قلب سریع.

• سردرد.

• درد و سفتی عضلات.

• حالت تهوع.

• قرمزی یا خارش پوست.

• مشکلات خواب یا رویاهای عجیب (بیشتر با چسب ۲۴ ساعته).

عوارض جانبی آدامس NRT شامل موارد زیر است:

• مزه بد در دهان

• ضربان قلب سریع

• سکسکه

• درد و کوفتگی فک

• زخم دهان

• حالت تهوع

• گلودرد

عوارض جانبی اسپری بینی NRT شامل موارد زیر است:

• سرفه

• سوزش بینی

• آبریزش بینی

• عطسه

• گلودرد

• آبریزش چشم

عوارض جانبی اسپری‌های استنشاقی NRT شامل موارد زیر است:

• سرفه

• درد دهان و/یا گلو

• آبریزش بینی

• ناراحتی معده

عوارض جانبی قرص‌های مکیدنی NRT شامل موارد زیر است:

• سرفه

• مشکل در خواب

• ضربان قلب سریع

• سردرد

• سوزش سر دل

• سکسکه

• حالت تهوع

• گلودرد

عوارض جانبی بوپروپیون ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• اضطراب یا بی‌قراری

• سرگیجه

• خشکی دهان

• سردرد

• بی‌خوابی

• حالت تهوع

• خستگی

نکات پایانی

نیکوتین، اگرچه یک ترکیب طبیعی است، اما توانایی آن در ایجاد اعتیاد و طیف گسترده‌ای از عوارض جانبی بر سلامت، آن را به یکی از مضرترین مواد مصرفی تبدیل کرده است، از آسیب‌های قلبی-عروقی و تنفسی گرفته تا تأثیرات مخرب بر سیستم عصبی و افزایش خطر ابتلا به سرطان، نیکوتین سلامت فرد را از جنبه‌های گوناگون به خطر می‌اندازد.

فرآیند ترک ممکن است دشوار باشد، اما با استفاده از روش‌های حمایتی و مشاوره، قابل دستیابی است و مزایای آن بی‌شمار است.

آگاهی از این عوارض و تلاش برای ترک مصرف آن، گام مهمی در جهت حفظ سلامت و ارتقای کیفیت زندگی است.