راهنما و روش ها و نکات کلیدی برای شناسایی زود هنگام سرطان با آزمایش خون

تشخیص سرطان در مراحل اولیه از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ هرچه سرطان زودتر شناسایی شود، شانس موفقیت درمان و بهبود کیفیت زندگی بیماران به طور چشمگیری افزایش می‌یابد. در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه روش‌های تشخیصی غیرتهاجمی، به ویژه از طریق آزمایش خون، صورت گرفته است.

• دسته بندی: درمان بیماری
• تاریخ انتشار: 1404/08/04
• زمان مطالعه: 14 دقیقه

تشخیص سرطان در مراحل اولیه از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ هرچه سرطان زودتر شناسایی شود، شانس موفقیت درمان و بهبود کیفیت زندگی بیماران به طور چشمگیری افزایش می‌یابد. در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه روش‌های تشخیصی غیرتهاجمی، به ویژه از طریق آزمایش خون، صورت گرفته است.

تشخیص سرطان با آزمایش خون نه تنها به عنوان ابزارهای غربالگری اولیه عمل می‌کنند، بلکه در پایش روند درمان و شناسایی عود بیماری نیز نقش ویژه دارند.

چکیده مطلب:

آزمایش خون یکی از روش‌های مهم در تشخیص و پایش سرطان است که می‌تواند نشانه‌های اولیه بیماری را شناسایی کند، اما به‌تنهایی برای تشخیص قطعی کافی نیست و معمولاً با بیوپسی یا روش‌های تصویربرداری تکمیل می‌شود. این آزمایش‌ها شامل شمارش کامل سلول‌های خون (CBC)، بررسی نشانگرهای تومور مانند PSA و CA-125، آزمایش سلول‌های توموری در گردش (CTC)، و بیوپسی مایع برای شناسایی DNA سرطانی در خون هستند.

بیوپسی مایع یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های غیرتهاجمی است که امکان تشخیص زودهنگام و پایش پاسخ به درمان را با استفاده از DNA یا cfDNA فراهم می‌کند. همچنین، هوش مصنوعی با تحلیل داده‌های آزمایشگاهی، دقت و سرعت تشخیص را افزایش داده است.

از مزایای این آزمایش‌ها می‌توان به غیرتهاجمی بودن، سرعت بالا، و امکان تکرار اشاره کرد؛ اما محدودیت‌هایی مانند حساسیت کمتر در مراحل اولیه و نیاز به فناوری‌های پیشرفته دارند. در صورت مشاهده نتایج مشکوک، متخصص سرطان بررسی‌های تکمیلی مانند تصویربرداری یا بیوپسی را انجام می‌دهد تا تشخیص نهایی و برنامه درمانی مشخص شود.

تشخیص سرطان با آزمایش خون چیست؟

آزمایش خون یکی از روش‌های متعددی بوده که پزشک برای تشخیص، مرحله‌بندی و مدیریت سرطان استفاده می‌کنند. اما در بیشتر موارد، برای تشخیص قطعی به چیزی بیش از آزمایش خون نیاز دارید. آزمایش خون به تنهایی نمی‌تواند اکثر انواع سرطان را تشخیص دهد. اما می‌تواند به تشخیص برخی از سرطان‌های خون مانند موارد زیر کمک کند:

• لنفوم هوچکین

• لنفوم غیر هوچکین

• لوسمی

• میلومای چندگانه

مفهوم غربالگری زود هنگام

شناسایی سرطان در مراحل اولیه، پیش از آنکه بیماری گسترش یابد، مهمترین عامل در موفقیت درمان است. آزمایش‌های غربالگری خون، به ویژه برای افراد در گروه‌های پرخطر (مانند افراد با سابقه خانوادگی سرطان، افراد بالای 50 سال یا کسانی که عوامل خطر محیطی دارند)، می‌توانند نشانه‌های اولیه را شناسایی کنند.

این روش به پزشکان اجازه می‌دهد تا اقدامات تشخیصی بیشتر را به سرعت آغاز کرده و درمان را در بهترین زمان ممکن شروع کنند. به عنوان مثال، غربالگری منظم PSA برای مردان بالای 50 سال یا استفاده از تست‌های جدیدتر مانند Galleri در آینده می‌تواند در این زمینه نقش مهمی ایفا کند.

تفاوت آزمایش خون با روشهای تصویربرداری

آزمایش خون و روش‌های تصویربرداری هر دو از ابزارهای تشخیص پزشکی هستند، اما از نظر نوع اطلاعات، نحوه انجام و هدف، تفاوت‌های بنیادینی دارند.​

تعریف و هدف کلی

آزمایش خون روشی بوده که ترکیبات شیمیایی، سلولی و بیولوژیکی موجود در خون را اندازه‌گیری می‌کند. هدف آن بررسی عملکرد اندام‌ها (مثل کبد، کلیه و تیروئید)، شناسایی عفونت‌ها، کم‌خونی، التهاب‌ها یا عدم تعادل‌های متابولیک است.​

در مقابل، روش‌های تصویربرداری (مانند رادیوگرافی، MRI، CT، یا سونوگرافی) بر پایه خلق «تصاویر درون بدن» با استفاده از امواج انرژی، میدان مغناطیسی یا اشعه طراحی شده‌اند تا ساختار یا عملکرد اندام‌ها را مشاهده کنند.​

تفاوت در نوع اطلاعات

آزمایش خون اطلاعات شیمیایی و سلولی بدن را نشان می‌دهد (مثل سطح گلوکز، آنزیم‌های کبدی یا شمار گلبول‌ها).​ اما تصویربرداری اطلاعات آناتومیکی و ساختاری ارائه می‌دهد — برای مثال، موقعیت توده، آسیب استخوان، یا التهاب ارگان‌ها.​

مقایسه کارکرد در تشخیص بیماری‌ها

آزمایش خون: علل بیوشیمیایی بیماری مثل کم‌کاری تیروئید، عفونت‌های باکتریایی، دیابت، یا کم‌خونی را آشکار می‌کند.

تصویربرداری: تغییرات فیزیکی مثل شکستگی، تومور، آمبولی ریه یا ناهنجاری‌های بافت نرم را مشخص می‌کند.​

روش های اصلی آزمایش خون برای سرطان

پزشک شما، تشخیص سرطان با آزمایش خون را به چهار نوع اصلی طبقه‌بندی می‌کنند:

آزمایش CBC و کاربرد آن

در تشخیص سرطان با آزمایش خون CBC می‌تواند برخی از سرطان‌ های خون یا سیستم ایمنی مانند لوسمی و لنفوم را تشخیص دهد. اما نمی‌تواند سرطان‌های اندام‌های توپر مانند سرطان ریه، سینه یا روده بزرگ را تشخیص دهد. ازمایش CBC برای سرطان می‌تواند به پزشک شما بگوید که بدن شما چگونه به درمان پاسخ می‌دهد و آیا سرطان به مغز استخوان شما گسترش یافته است یا خیر.

بررسی نشانگرهای تومور

این آزمایش‌ها مواد شیمیایی خاصی را که هر روز در جریان خون شما آزاد می‌شوند، شناسایی می‌کنند. سطح بالای این مواد شیمیایی در خون می‌تواند نشانه سرطان باشد. آزمایش خون CA-125 یکی از آزمایش‌های رایج نشانگر تومور بوده که معمولا برای برنامه‌ریزی درمان و بررسی عود برخی سرطان‌ها (مانند تخمدان و لوزالمعده) استفاده می‌شود.

آزمایش PSA (آنتی‌ژن اختصاصی پروستات) یک آزمایش نشانگر تومور است که سطح بالای PSA را در خون شما بررسی می‌کند. PSA پروتئینی بوده که پروستات شما می‌سازد. سطح بالای آن ممکن است نشان دهنده سرطان پروستات باشد.

سیتولوژی ادرار و سایر نمونه ها

سیتولوژی ادرار یا Urine Cytology یکی از آزمایش‌های مهم پاتولوژی سلولی است که با بررسی سلول‌های دفع‌شده در ادرار، به تشخیص بیماری‌های مختلف، به‌ویژه سرطان مثانه و مجاری ادراری کمک می‌کند. در سیتولوژی ادرار، سلول‌های جداشده و دفع‌شده از مجاری ادراری بررسی می‌شوند تا مشخص شود آیا سلول‌های غیرطبیعی یا سرطانی در مثانه، حالب یا کلیه‌ها وجود دارد یا خیر.​

این آزمایش معمولاً برای بیمارانی انجام می‌شود که سابقه خون در ادرار یا علائم مشکوک به سرطان مثانه دارند.

آزمایش سلول‌های توموری در گردش خون (CTC)

این نوعی بیوپسی مایع است که خون شما را از نظر سرطان بررسی می‌کند. این آزمایش، قطعات کوچکی از تومورها را که جدا شده و در جریان خون شما گردش می‌کنند، تشخیص می‌دهد. ارائه دهندگان خدمات درمانی از این آزمایش خون سرطان برای پیش‌بینی نتایج در افراد مبتلا به سرطان‌های متاستاتیک سینه، پروستات یا روده بزرگ استفاده می‌کنند.

سطح پایین CTCها یا CTCهای غیرقابل تشخیص در خون شما، نشان دهنده نتیجه مطلوب است. تعداد زیاد CTCها در خون شما نشانه نتیجه نامطلوب است یا ممکن است نیاز به درمان اضافی را نشان دهد.

آزمایش پروتئین خون

این آزمایش‌ها سطح غیرطبیعی پروتئین را در خون شما بررسی می‌کنند. سطح بالای پروتئین می‌تواند به انواع خاصی از سرطان (عمدتاً سرطان‌های خون مانند لوسمی، لنفوم و میلوما چندگانه) اشاره داشته باشد. برخی از آزمایش‌ها، مانند پنل متابولیک جامع (CMP)، به طور پیش‌فرض شامل آزمایش پروتئین کل هستند که می‌تواند این اطلاعات را نیز ارائه دهد.

آزمایش خون ساده برای تشخیص سرطان باعث بروز کم‌خونی نمی‌شود. خود آزمایش خون معمولاً تنها به مقدار اندکی خون برای نمونه‌گیری نیاز دارد که این میزان برای بدن بسیار ناچیز است و به طور معمول کم‌خونی ایجاد نمی‌کند.​

با این حال، در مواردی که بیمار تحت درمان‌هایی مانند شیمی‌درمانی قرار دارد، ممکن است به دلیل اثرات داروها بر مغز استخوان و کاهش تولید سلول‌های خونی، کم‌خونی رخ دهد. همچنین در برخی سرطان‌ها مانند لوسمی، خود بیماری می‌تواند با کاهش تولید گلبول‌های قرمز منجر به کم‌خونی شود. روش های درمان کم خونی، مواد غذایی برای درمان کم خونی و خرید قرص کم خونی را در سایت داروخانه آنلاین مشاهده کنید.

تست‌های مولکولی و ژنتیکی پیشرفته (Liquid Biopsy)

انقلابی‌ترین پیشرفت در تشخیص سرطان از طریق خون، توسعه بیوپسی مایع (Liquid Biopsy) است. تست ژنتیکی سرطان به دنبال قطعات DNA آزاد شده از سلول‌های سرطانی (cfDNA)، RNA، یا پروتئین‌های تغییر یافته در خون می‌گردند. بیوپسی مایع قابلیت تشخیص سرطان در مراحل بسیار اولیه، شناسایی جهش‌های ژنتیکی خاص مرتبط با سرطان و حتی تعیین منشأ احتمالی تومور را فراهم می‌کند.

تشخیص DNA سرطانی در جریان خون

تشخیص DNA سرطانی در خون، یکی از آخرین و پیشرفته‌ترین روش‌های تشخیص غیرتهاجمی سرطان است که با نام بیوپسی مایع (Liquid Biopsy) شناخته می‌شود. این روش بر پایه شناسایی DNA توموری در گردش یا ctDNA (circulating tumor DNA) انجام می‌گیرد.

الگوهای متیلاسیون سلول های سرطانی

الگوهای متیلاسیون DNA در سلول‌های سرطانی تغییرات اپی‌ژنتیکی مهمی هستند که در فرآیند سرطان‌زایی نقش دارند. متیلاسیون DNA به افزودن گروه‌های متیل به باز سیتوزین در موقعیت‌های CpG گفته می‌شود که معمولاً باعث تنظیم بیان ژن‌ها می‌شود.

این الگوهای متیلاسیون به عنوان نشانگرهای زیستی تشخیصی و پیش‌آگهی در بسیاری از سرطان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. بررسی متیلاسیون DNA در نمونه‌های خون یا بافت می‌تواند به تشخیص زودهنگام، پیش‌بینی پاسخ به درمان و پیگیری عود بیماری کمک کند.

نقش هوش مصنوعی در تحلیل نتایج

هوش مصنوعی در تحلیل نتایج آزمایش خون نقش بسیار مهم و رو به رشدی دارد و توانسته است تحول عمیقی در این حوزه ایجاد کند. با کمک الگوریتم‌های پیشرفته یادگیری ماشین و پردازش داده‌های بزرگ، هوش مصنوعی قادر است حجم بزرگی از داده‌های آزمایش خون را در زمان بسیار کوتاه با دقت بالا تحلیل و تفسیر کند.

هوش مصنوعی می‌تواند الگوهای پیچیده و ناهنجاری‌های ظریف در نتایج آزمایش خون را که ممکن است از چشم انسان پنهان بماند، شناسایی کند و در نتیجه خطاهای انسانی را کاهش دهد. تحلیل نتایج در چند دقیقه یا حتی ثانیه انجام می‌شود، در حالی که روش‌های سنتی ممکن است ساعت‌ها طول بکشد.

برای تشخیص به چه آزمایش‌های دیگری نیاز دارم؟

آزمایش خون معمولا برای تشخیص سرطان کافی نیست. تقریباً مطمئناً به آزمایش‌های اضافی نیاز خواهید داشت که ممکن است شامل موارد زیر باشد:

بیوپسی: این شامل گرفتن نمونه کوچکی از بافت (از یک عضو یا مغز استخوان) و ارسال آن به آزمایشگاه برای تجزیه و تحلیل است.

آزمایش‌های تصویربرداری: این آزمایش‌ها می‌توانند شامل اشعه ایکس، سی‌تی‌اسکن (توموگرافی کامپیوتری)، ام‌آر‌آی (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) یا پت (توموگرافی انتشار پوزیترون) باشند. این آزمایش‌ها می‌توانند به پزشک شما در تعیین محل و مرحله‌بندی تومورها کمک کنند.

آزمایش‌های تخصصی: گاهی اوقات، آزمایش‌های تخصصی دیگری نیز مورد نیاز است. به عنوان مثال، برای تشخیص سرطان سینه به ماموگرافی یا برای تشخیص سرطان دهانه رحم به پاپ اسمیر نیاز خواهید داشت.

مزایا و محدودیت‌ های تشخیص سرطان با آزمایش خون

تشخیص سرطان با آزمایش خون که معمولا به صورت بیوپسی مایع یا Liquid Biopsy شناخته می‌شود، دارای مزایا و محدودیت‌های خاصی است که با استانداردهای تشخیصی سنتی متفاوت است.

مزایای تشخیص سرطان با آزمایش خون

غیرتهاجمی بودن: برخلاف بیوپسی بافتی که نیاز به نمونه‌برداری مستقیم از تومور دارد، آزمایش خون ساده‌تر و بدون درد است و ریسک عوارض جانبی مانند خونریزی یا عفونت ندارد.​

امکان تکرارپذیری بالا: می‌توان آزمایش را به دفعات و در زمان‌های مختلف انجام داد تا روند پیشرفت بیماری یا پاسخ به درمان را پایش کرد.​

تشخیص زودهنگام: بعضی آزمایش‌ها قادرند DNA یا نشانگرهای سرطانی را حتی در مراحل اولیه که هنوز تومور قابل مشاهده نیست، شناسایی کنند.​

کاهش هزینه و زمان: سرعت انجام و هزینه کمتر تست خون نسبت به روش‌های تصویربرداری یا بیوپسی‌های متعدد می‌تواند به تشخیص سریع‌تر و مدیریت بهتر بیمار کمک کند.

محدودیت‌های تشخیص سرطان با آزمایش خون

حساسیت و دقت پایین‌ تر در مراحل اولیه: برخی سرطان‌ها به خصوص در مراحل بسیار ابتدایی به مقدار کافی DNA یا سلول‌های سرطانی در خون ندارند که قابل شناسایی باشد.​ تشخیص سرطان مرحله اولیه معمولا کار سخت تری است.

عدم پوشش تمامی انواع سرطان: برخی سرطان‌ها مثل برخی سرطان‌های مغز یا دستگاه ادراری ممکن است در آزمایش خون به خوبی تشخیص داده نشوند.​

نتایج مثبت کاذب یا منفی کاذب: ممکن است آزمایش نتایج غیرقطعی یا اشتباه داشته باشد که نیازمند تأیید با روش‌های دیگر است.​

نیاز به فناوری پیشرفته و هزینه‌های بالا: فناوری‌های ضروری برای تحلیل دقیق DNA توموری و نشانگرهای سرطانی هزینه‌بر و نیازمند تجهیزات تخصصی است.

نکات کلیدی قبل و بعد از تشخیص سرطان با آزمایش خون

کثر آزمایش‌های خون مربوط به سرطان نیاز به آماده‌سازی خاصی ندارند، اما برای برخی تست‌ها ممکن است نیاز به ناشتایی یا پرهیز از فعالیت‌های خاص (مثلاً فعالیت جنسی یا ورزش شدید قبل از آزمایش PSA) باشد. نمونه‌گیری خون معمولاً از ورید بازو انجام می‌شود و یک فرآیند سریع و کم‌درد است.

آماده سازی نمونه

جمع‌آوری نمونه خون شما فقط چند دقیقه طول می‌کشد. پزشک شما:

• یک باند محکم (تورنیکه) را دور بازوی شما می‌پیچد.

• یک ناحیه از پوست شما، معمولاً در قسمت داخلی آرنج یا روی دست شما را تمیز می‌کند.

• یک سوزن را در آن ناحیه فرو می‌کند، که ممکن است باعث احساس سوزش یا نیشگون گرفتن شود.

• تورنیکه را برمی‌دارد.

• یک لوله به سوزن وصل می‌کند و لوله را با خون پر می‌کند.

• نوار و سوزن را برمی‌دارد.

• برای جلوگیری از هرگونه خونریزی، روی زخم سوراخ فشار وارد می‌کند.

• یک باند روی پوست شما قرار می‌دهد.

تفسیر نتایج توسط پزشک

احتمالاً نتایج خود را ظرف یک یا دو روز دریافت خواهید کرد. اما بسته به نوع آزمایش، ممکن است چندین روز طول بکشد. پزشک شما به شما اطلاع می‌دهد که چه زمانی منتظر نتایج باشید و در یک قرار ملاقات با شما در مورد آنها صحبت خواهد کرد.

اگر آزمایش خون شما نشان دهد که ممکن است سرطان داشته باشید، پزشک شما را به یک متخصص سرطان (متخصص سرطان) ارجاع می‌دهد. متخصص سرطان ممکن است آزمایش‌های بیشتری را برای تأیید تشخیص و توصیه یک برنامه درمانی مناسب انجام دهد. درمان سرطان تقریبا همیشه به یک تیم چند رشته‌ای از ارائه دهندگان خدمات نیاز دارد. متخصص سرطان شما با چندین متخصص مختلف همکاری خواهد کرد تا درمان مورد نیاز شما را دریافت کند.

برخی از پزشکان بعد از تفسیر آزمایش های سرطان از داروهای زیر استفاده می کنند:

داروی اسپرایسل برای درمان سرطان: داروی اسپرایسل (Sprycel) با نام عمومی داساتینیب (Dasatinib) یک داروی هدفمند و خوراکی است که در درمان برخی انواع سرطان خون به خصوص لوسمی میلوژن مزمن کروموزوم مثبت فیلادلفیا (CML) و لوسمی لنفوبلاستیک حاد کروموزوم فیلادلفیا (Ph+ ALL) استفاده می‌شود.

آمپول ویندسین برای درمان سرطان: آمپول ویندسین (Vindesine) یک داروی شیمی‌درمانی است که برای درمان انواع مختلف سرطان‌ها از جمله سرطان خون، لنفوم، سرطان سینه، سرطان ریه و کولورکتال استفاده می‌شود.

قرص تیوگوانین برای درمان سرطان : قرص تیوگوانین (Tioguanine) یک داروی شیمی‌درمانی و آنتی‌متابولیت است که برای درمان انواع مشخصی از سرطان‌های خون، به ویژه لوسمی میلوئید حاد (AML)، لوسمی لنفوسیتیک حاد (ALL) و لوسمی میلوستیک مزمن (CML) استفاده می‌شود.

نکات پایانی

انتظار برای فهمیدن اینکه آیا سرطان دارید یا نه، می‌تواند احساسی شبیه به این داشته باشد که در زمان متوقف شده‌اید. وقتی نمی‌دانید فردا چه اتفاقی خواهد افتاد، انجام فعالیت‌های روزمره دشوار است. ارائه دهنده خدمات درمانی شما چندین آزمایش برای تأیید تشخیص انجام می‌دهد – و بررسی خون شما برای سرطان تنها یکی از روش‌ها است. آنها به شما می‌گویند که هر آزمایش چه کاری انجام می‌دهد و نتایج شما به چه معناست.

سوالات متداول درباره تشخیص سرطان با آزمایش خون

آیا آزمایش چربی خون می‌تواند سرطان را تشخیص دهد؟

خیر، پزشک از آزمایش چربی خون برای بررسی سرطان استفاده نمی‌کنند. آزمایش چربی خون آزمایشی است که کلسترول و تری گلیسیرید خون شما را اندازه‌گیری می‌کند. این آزمایش به ارائه دهندگان خدمات درمانی کمک می‌کند تا خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی مانند سکته مغزی و حمله قلبی را در شما بررسی کنند.

کدام آزمایش ها برای تشخیص سرطان خون دقیق تر هستند؟

تشخیص سرطان با آزمایش خون مانند: شمارش کامل سلول‌های خون (CBC)، بیوپسی مغز استخوان، فلورسانس (FISH) و آزمایشات ژنتیکی، فلوسیتومتری، یمنوفتوتیپینگ انجام می شود.

اگر آزمایش خون من طبیعی باشد، آیا ممکن است سرطان داشته باشم؟

بله، حتی زمانی که نتایج آزمایش خون شما طبیعی است، ممکن است سرطان داشته باشید. دلیل این امر این است که آزمایش خون به تنهایی نمی‌تواند اکثر انواع سرطان را تشخیص دهد. برخی از سرطان‌های خون – مانند لوسمی، لنفوم و میلوما چندگانه – از این قاعده مستثنی هستند.

آیا هزینه این آزمایش ها تحت پوشش بیمه است؟

هزینه آزمایش‌های تشخیص سرطان خون در ایران معمولاً تحت پوشش بیمه‌های پایه مانند تامین اجتماعی و سلامت ایرانیان قرار دارد، اما میزان پوشش و نحوه پرداخت ممکن است متفاوت باشد. بیمه‌های پایه اغلب بخشی از هزینه آزمایش‌های ضروری مانند CBC، تست‌های ژنتیکی و برخی آزمایشات تخصصی را با ارائه نسخه پزشک پوشش می‌دهند و بین 20 تا 80 درصد تخفیف شامل بیماران می‌شود. 

نتایج آزمایش خون برای تشخیص سرطان خون و سایر بیماری‌ها معمولاً نیاز به تکرار دارند تا تغییرات سلولی به طور دقیق‌تر و پایدارتری ارزیابی شود.